گسترش مراکز درمان ناباروری نظیر رویان تهران، اصفهان و یزد، بارقه‌های امید بسیاری را در دل آرزومندان بچه روشن کرده است، اما هنوز هم 10 درصد زوجین با روش‌های علمی بچه‌دار نشده و مجبورند از راه‌هایی مانند تلقیح مصنوعی یا رحم اجاره‌ای به آرزوی خود برسند.

ایجاد بانک‌های نگهداری تخمک، اسپرم و جنین راه مناسبی برای کمک به این زوجین است، اما به دلیل نو بودن این بانک‌ها در کشور و نیز عدم فرهنگ‌سازی مناسب، بسیاری از این بانک‌ها خالی هستند و نمی‌توانند جوابگوی نیاز زوجین نابارور متقاضی باشند و همین مساله موجب ایجاد برخی دلالی‌ها در زمینه اهدای تخمک و جنین در کشور شده که از منظر حقوقی قابل بررسی است.

روش‌های اهدای تخمک و جنین

زوجینی که از راه‌های علمی بچه‌دار نمی‌شوند، از سه راه می‌توانند به آرزوی خود برسند:

اولین راه استفاده از روش جانشینی در حمل یا همان اجاره رحم است. در این روش، اسپرم شوهر و تخمک زوجه وی که با عقد شرعی به زوجیت یکدیگر درآمده‌اند، پس از اسپیره‌شدن در محیط آزمایشگاه لقاح داده شده و بعد سلول تخم یا جنین حاصل را به رحم زنی غیر از همسر منتقل می‌کنند تا جنین مراحل رشد و نمو را در رحم زن دوم طی کند. این روش زمانی دارای کاربرد است که سیستم تناسلی زن از نظر تخمک‌گذاری و تولید «اوول» دارای مشکل نیست، اما رحم زن توانایی لقاح یا نگهداری جنین را ندارد و به همین دلیل لازم است تا عمل لقاح و نگهداری جنین در خارج از رحم صورت گیرد یا جنین به رحم دیگری برای رشد منتقل شود. در واقع زن و شوهر با اجاره رحم یک شخص ثالث، از وی می‌خواهند جنین در رحم او رشد کرده و پس از ولادت، جنین به زوجین داده شود. در این وضعیت، هیچ ارتباط ژنتیکی بین مادر جانشین و جنین وجود ندارد و جنین از هر لحاظ ملحق به زن و شوهری است که تخمک و اسپرم متعلق به آنها بوده است.

دومین روش که به‌طور سنتی هم مورد استفاده بوده، تلقیح مصنوعی اسپرم مرد با تخمک یک زن دیگر است. در این روش اسپرم مرد به طور مصنوعی به داخل رحم مادر جانشین (زنی غیر از همسر مرد) منتقل می‌شود که پس از حامله شدن، فرزند را برای زوج نابارور حمل کرده و پس از تولد تسلیم آنها کند.

در این حالت در واقع اسپرم مرد با تخمک زن دوم تلقیح شده و مرد، پدر بچه و زن دوم مادر بچه تلقی می‌شود؛ همسر مرد در این حالت هیچ رابطه ژنتیکی با بچه ندارد و هیچ محرمیتی هم بین فرزند و این زن وجود ندارد مگر پس از شیر دادن بچه و تحقق رضاع این محرمیت حاصل شود.

سومین روش که البته روش جدیدی هم محسوب می‌شود، استفاده از جنین اهدایی در بانک‌های اهدای جنین است. در این روش، زن و شوهری که توانایی فرزندآوری را به لحاظ ژنتیکی ندارند، با مراجعه به بانک‌های جنین، تقاضای دریافت جنین را مطرح می‌کنند. این بانک‌ها یکی از جنین‌های اهدا شده توسط زوجین دیگر را به رحم زن نابارور منتقل می‌کنند تا جنین در رحم زن رشد کرده و به دنیا بیاید. در واقع در این روش، هویت پدر و مادر واقعی جنین محرمانه مانده و جنین نیز هیچ ارتباط ژنتیکی با زوجین نابارور ندارد؛ از نظر شرعی نیز محرمیتی بین آنها وجود ندارد مگر بعد از شیرخوردن از مادری که جنین را به دنیا آورده و تحقق شرایط رضاع، که در این صورت، طفل با زن و شوهر نابارور دارای رابطه محرمیت شده و احکام رضاع برای آن بار می‌شود.

اهدای تخمک روشی جدید

یکی از روش‌های جدید در کمک به زوجین نابارور که البته در قوانین فعلی به رسمیت شناخته نشده، دریافت تخمک از یک زن ناشناس و تلقیح آن با اسپرم یک مرد ناشناس در محیط آزمایشگاهی و اهدای آن به زوجین نابارور است.

در این روش، زن متقاضی اهدای تخمک با انعقاد قرارداد با یک دلال، به یک آزمایشگاه طرف حساب آنها معرفی می‌شود تا در یک بازه زمانی 12 روزه دو تزریق به منظور تسریع در تخمک‌گذاری برای زن انجام شود. پس از گذشت این مدت، زن در یک مرکز پزشکی تحت عمل جراحی قرار گرفته و با روش‌های پزشکی، تخمک آزاد شده از بدن زن جدا شده و در محیط آزمایشگاهی نگهداری
می‌شود.

تخمک اهدایی در محیط آزمایشگاه با یک اسپرم تلقیح شده و جنین حاصل به زوجین نابارور اهدا می‌شود. اگر زوجه نابارور توانایی حمل جنین را داشته باشد، سلول تخم حاصل از تلقیح به رحم زوجه منتقل می‌شود و اگر هم توانایی حمل نداشته باشد، در بدن زن دیگری تلقیح می‌شود تا پس از تولد به زوجین نابارور تعلق گیرد.

نکته‌ای که در این خصوص وجود دارد، این است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، دریافت تخمک از زن را چنانچه مستلزم لمس یا نگاه حرام نباشد، فاقد اشکال دانسته‌اند. البته برخی مراجع نیز برای مقلدان خود دراین‌خصوص شرایط خاصی را تعیین کرده‌اند.

آنچه به عنوان اهدای جنین در قوانین مورد شناسایی قرار گرفته این است که زوجین داوطلب اهدای جنین باید با یکدیگر دارای رابطه زوجیت شرعی باشند و بانک‌های قانونی جنین، حق تلقیح تخمک زن اجنبی با اسپرم مرد اجنبی را ندارند؛ موضوعی که البته در برخی قراردادهای دلالی اهدای تخمک کمتر به آن توجه شده و زوجین متقاضی فرزند به باید به آن توجه ‌کنند.

شاهرخ صالحی‌کرهرودی - حقوقدان و مدرس دانشگاه-ضمیمه تپش جام جم