عصرجهان؛یاداشتی با عنوان"بختیاری در خانه ی مشروطیت اصفهان" به قلم سریا داودی حموله شاعر، منتقد و پژوهشگر فرهنگ مردم

نخست: بازکاوی جنبش بختیاری ها در  اسناد خانه ی مشروطیت اصفهان

خانه ی مشروطیت اصفهان موزه ای است که از انقلاب مشروطه به میراث مانده(1) و از جاذبه های تاریخی شهر اصفهان می باشد که برای پژوهش جنبش مشروطه  دارای اسناد و مدارک مکتوبی است.در دوره ای از تاریخ سیاسی و اجتماعی  ایران مهمترین تصمیمات حکومتی در این خانه گرفته شده است.اسناد موجود در خانه ی مشروطیت اصفهان و جراید آن دوران نشان دهنده این امر تاریخی است که مشروطه فراز بزرگی در زمینه ی تاریخ معاصر ایران می باشد که به ثبت وقایع مبارزان خستگی ناپذیر،رجال سیاسی و آزادی خواهان و فعالان اجتماعی و فرهنگی پرداخته است و ریشه اتفاقات مهم تاریخی وقایع دوران مشروطه،جنگ جهانی اول،اوایل سلطنت رضا شاه پهلوی می باشد.

در حافظه ی تاریخی جامعه،جنبش مشروطه از درخشان ترین دوره های اندیشه ی ایرانی است که بیش از صدسال از انقلابش می گذرد، جنبشی که از تجربه های تکرار ناپذیر تاریخ ملی می باشد.مشروطه جریان بیداری  و دوره ای است که خواسته های مردم از جامعه شروع می شود،جنبشی که محصول واقعیت های تاریخ سیاسی- اجتماعی  و قانون گرایی،مدنیت و حکومت مردم سالاری است. اهمیت جنبش مشروطه در تاریخ سیاسی ایرانبه علت دستآوردهای مهم  ومفاهیم و  ارزش هایی نوینی می باشد که وارد فرهنگ و سیاست،تاریخ و اجتماعی شده است.نهضتی که می رفت با پیمودن مسیر مدرنیته،دموکراسی را به ارمغان آوردو سبب تغییر در ساختار سیاسی کشور شود. از این لحاظ می توان ادعا کرد که پیدایش انقلاب مشروطه هویت نوظهور مدرنیته است.

مشروطه یک حرکت ملی بود که هنوز هم پس از گذشت یک قرنمبتنی به پژوهش است،مطالعه ی اسناد و مدارک، مطبوعات، جراید و روزنامه ها،نامه ها، خطابه ها(خطابه های سیاسی و نظامی)... نشان از این امر مهم دارد که مشروطه شناسی بر مشروطه سرایی ارجحیت دارد.

دوم: علیقلی خان سردار اسعد

از جمله چهره  های پر رنگِ  روشنفکری  دوران مشروطه علیقلی خان سردار اسعد بختیاری است.در بخش های تاریخی خانه ی مشروطیت اصفهان به معرفی علیقلی خان سردار اسعد و دیگر  مبارزان بختیاری پرداخت شده است. (2)

اقدامات حاج علیقلی خان سردار اسعد(1336-1274ق) از لحاظ سیاسی،نظامی،اجتماعی و فرهنگی در جنبش مشروطه  ستودنی است.وی به خاطر لیاقت و پشتکار پس از پیروزی در فتح تهران به سمت های دولتی انتخاب شد(1327ق وزیر داخله،1328 ق وزیر جنگ،1330 ق مهمترین نشان  دولت ایران(نشان قدس) را دریافت کرد، 1330 نماینده مردنم تهران در مجلس شورای ملی...)

 علیقلی خان سردار اسعداز پیشگامان نهضت ملی و چهره ای درخشان در تاریخ معاصر ایران استکه مقدمه مبارزه ی ضد استبدای خود را با ایجاد حلقه روشنفکری در پاریس آغاز کرد، موقعیتی که می توانست خلاء سیاسی آن دوره را پر کند.نقش آفرینی و خدمات سردار اسعد بر هیچ صاحب سوادی پوشیده نیست؛ وی با خصوصیات متعالی و ارزشمند و بی بدیل در فتح تهران نقش کارآمدی داشت.آنچنان که به محض ورود به ایران در دیداری که با رهبر مذهبی نهضت مشروطه ی اصفهان حاج آقا نورالله نجفی(3) داشت، با برادرش صمصام السلطنه بعد از فتح اصفهان به سمت تهران حرکت کردند، این مقطع  از بزرگترین افتخارات بختیاری در تاریخ سیاسی ملی می باشد.با کسب موافقت حاج آقا نورالله نجفي و حمايت پسرعمويش حاج ابراهيم‌خان ضرغام‌السلطنه با سواران بختياري وارد اصفهان گرديد و آن شهر را از دست عمال قاجاري پس گرفتند.

پس از آن که انقلاب مشروطه به نام بختیاری گره خورد،علیقلی خانسردار اسعد محبوبیت ملی پیدا کرد،با آشنایی به اصول دموکراسی و اندیشه ی والا در تاریخ سیاسی و اجتماعی  نشان دادکه به حکمرانی بی اعتنا است. اسناد مهم تاریخ مشروطه نشان می دهدکه بعد از فتح تهران و برافروختن بیرق انقلاب و تشکیل شورای سلطنتی هیچ کدام از پیشنهادات عالیه پادشاهی را نپذیرفت؛زیرا سودای قدرت طلبی نداشت.

در باب علیقلی خان سردار اسعد سخن فراوان است،نسبت به سران و رهبران  انقلاب مشروطه سردار اسعد(4) اندیشه ی تمام انقلاب مشروطه بود؛سردار اسعد از سردمداران نامدار استقرار مشروطه در ایران است، فردی ذینفوذ، با سواد، با هوش و قدرت مدار  که در آغاز مبارزه، بختیاری ها به اطاعت او گردن نهادند؛مشروطه با ارزش های فرهنگی و اجتماعی مرهون تلاش های روشنفکرانه سردار اسعد بود.[ناگفته نماند که خاندان سردار اسعد زندگی سیاسی و اجتماعی پر فراز و نشیبی داشتند (5)]

سردار اسعد  در سال 1336 قمري مطابق 1296 شمسي درگذشت؛ در تخت فولادتکیه میرفندرسکی  اصفهان به خاک سپرده شد.روز تشیع جنازه سردار اسعد در اصفهان عزای عمومی اعلام گشت،روزنامه کاشف اسرار شماره 11/ تاریخ10 صفر 1336 نوشت:«فوت سردار بزرگ و فیلسوف و ادیب مشهور ایرانی سردار اسعد بختیاری بالاترین لطمه ای بود که در این موقع به ایران وارد آمد.که شاید به این زودی های بلکه در هیچ وقت ایران نتواند به مرمت آن موفق شود و ایرانیان به وجود عدیل و نظیر سردار آزادی خواه که روح آزادی از قبصه ی شمشیر او زنده است،شاید نتواند مفتخر گردند...»

سوم: اسناد مبارزان  بختیاری در مشروطه

کتاب هایی در داخل و خارج ایران در باب مشروطه نوشته شده که هر کدام در نوع خود ارزش ویژه ای دارند.مطالعه ی اسناد خانه ی مشروطیت نشان از خیزش اقوام در سطح ملی می باشد.از این  اسناد سیاسی  و فرمان و خطابه ها باید برای تدوین نوشته های تاریخی استفاده کرد.

سرداران بختیاری بواسطه نقشی که در دوره مشروطه ایفا کردند،در تاریخ سیاسی حائز اهمیت می باشند، علیقلی خان بزرگ خاندان ایلخانی و چهره پر رنگ مشروطیتدر تشویق و اعزام بختیاری به سمت تهران نقش برجسته ای داشت. بختیاری بخشی از تاریخ انقلاب مشروطه را در دل خود نهفته دارند؛ طبق اسناد و مدارک خانه ی مشروطیت اصفهان، بختیاری به علت نیروی نظامی در مشروطه جزء ارکان ملی  نهضت  به حساب می آمدند، بختیاری ها روحیه ملی گرایی داشتند و تاکید آنها بر مساله ملیت، میهن دوستی و ملت پرستی بود.به علت تصمیم گیری سران و رهبران بختیاری هم از لحاظ قدرت سیاسی  در راس بودند. البته در این دوره  خیلی از بختیاری ها  در زمینه ی فرهنگی، سیاسی نظامی مصدر خدمت شدند.

در دوره ای که عده ای علاوه بر پافشاری بر موضوعیت منازعات قومی  برای تجزیه بختیاری در تلاش بودند، بیشترین قوای نظامی مشروطه در فتح تهران بختیاری ها بودند که این دوره را باید جزء تاریخ بیداری بختیاری به شمار آورد(6). بختیاری در فتح تهران و سقوط استبداد نقش بسزایی داشت و با روشنگری رهبران قیام مشروطه راه بر استبداد محمدعلی شاه بستند.آن زمان حاکم اصفهان اقبال الدوله بودکه به سرکوبی مشروطه خواهان کمر بسته بود و از زمانی که سران و خوانین به مشروطه خواهان پیوستند با اعلام آمادگی برای مبارزه با استبداد به پا خواستند. ظهور بختیاری در مشروطه ،تاریخی پر حادثه داشت.

پنجم:طرح ناتمام مشروطه

چهاردهم جمادی الثانی ۱۳۲۴ برابر با چهاردهم مرداد ۱۲۸۵ سالروز صدور فرمان مشروطیت است.در ابتدا علل و انگیزه ای که بر اساس آن مبارزه شکل گرفت؛ عدالت خواهی و قانوگرایی بود. تشکیل مجلس اول و قانون گذاری از مهمترین تحولات تاریخ معاصر  به شما می رود، دموکراسی و قانوگرایی از محوری ترین موضوعات تاریخ مشروطه و مهمترین تصمیم  اولویت بخشی به قدرت قانون بود. مشروطه خواهان با اقدامات روشنفکرانه ذهنیت ها را به سمت مردم سالاری معطوف کردند تا از کیان ایرانی دفاع کنند.در بدو امر مقیدانه در برابر حکم انقلاب مشروطه تسلیم شدند؛ زیرا تحقق انقلاب مشروطه هدف نهایی بود. بعد از پیروزی انقلاب مشروطه شورای ملی در ایران تاسیس شد که از پیش زمینه های اجتماعی، فرهنگی  و تاریخی در ایران می باشد. پیشینه ی تاریخی این خیزش  ابعاد ارزشمندی دارد زیرا انقلاب مشروطه مرهون همه ی اقشار مردم بود وارزش های باقی مانده ی آن میراث تاریخ ملی می باشد.

بازکاوی این مقطع تاریخی با توجه به ابعاد سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن قابل تامل است. مشروطه آغاز تحولات بسیاری شد؛  مدنیت در ایران با حرکت تاریخی مشروطه آغز گشت و نباید منکر تاثیرات اجتماعی آن شد،آن چنان که کنش های سیاسی امروز مدیون جنبش مشروطه است. خیزش مشروطه به علت گسست تاریخ سیاسی و دگرگونیهای اجتماعی  سر فصل تازه ای در تاریخ معاصر است،که بین اندیشه ی دموکراسی و گفتمان دموکراسی زاویه دید تازه ای بوجود آمد.

...انقلاب مشروطه همراه با تغییر ساختار ها بود، مشروطه گری زاویه ای تازه به جامعه داشت.در ابتدا ایده های رهبران به هم نزدیک بود،محور اصلی تناقض ها از دیدگاه دموکراسی مورد بحث شد. در لایه های زیرین این جنبش بعضی معادلات تغییر کرد و ضایعه جبران ناپذیری به پیکر انقلاب مشروطه وارد شد.ایراد محوری مشروطه خواهان فقدان یک تئوری مناسب در سطح کلان بود،و همچنین قدرت حاکمیت که در دست عده ای متمرکزشده بود.در تصرف مناصب حکومتی،عزل و نصب هایی صورت گرفت،اما خواسته های سیاسی و اجتماعی مردم از انقلاب مشروطه برآورده نشد،اکثر قیام های مردمی سرکوب شدند.زیرا در اهداف و ملاک ها یکی نبودند.عده ای بعد از به ثمر نشستن قیام مطامع شخصی خود را بر قانون ارجحیت دادند و خواستند انقلاب مشروطه را به نام خود مصادره کنند و موجب از دست رفتن تمرکز قدرت شدند. و عده ای که دیدند نمی توانند آمال خود را در این خیزش جستجو کنند دور شدند یا شکل فعالیتشان را تغییر دادند.

در ابعادی منشاء تحولات و تغییرات برعکس شد و اقشار مردم به تصمیمات سیاسی و اجتماعی آن برهه بی اعتماد شدند.بی باورانه آنهایی که دانش سیاسی نداشتند در راس حکومت قرار گرفتند،از دخالت رهبران قیام مشروطه در سیاست کاسته شد و تفرقه موجب شکست جنبش مشروطه گشت.

از نقاط آسیب پذیر دیگر جنبش مشروطه  نفوذ انگلیس از جنوب و فشار روسیه از شمال بود که منشا تغییراتی در ساختار حکومت گردید و انقلاب مشروطه توسط عده ای به انحراف کشیده شد،طرح ناتمام مشروطه سبب ظهور پهلوی وحکومت 16 ساله یرضاشاه گردید.

-----------------------------------
پانوشت ها:

1-درخانه ی مشروطیت اصفهان به شرح  مبارزان بختیاری و معرفی علیقلی خان سردار اسعد،صمصام السلطنه(برادر علیقلی خان)،حاج ابراهيم‌خان ضرغام‌السلطنه(پسر عموی سردار اسعد)پرداخت شده است.

2-طبق اسناد تاریخی   بختیاری سه تن عنوان سردار اسعدی گرفتند: اسفندیار خان(صمصام السلطنه ) پسر ارشد حسینقلی خان ایلخانی(ملقب به سردار اسعد اول)،علیقلی خان چهارمین پسر حسینقلی خان ایلخانی بختیاری (سردار اسعد دوم)،جعفرقلی خان پسر علیقلی خان(سردار اسعد سوم)

3-حاج آقا نورالله اصفهانی (مهدی) فرزند شیخ محمدباقر نجفی و نوۀ دختری سید صدرالدین عاملی در سال 1278 ق در اصفهان دیده به جهان گشود.پس از پیروزی مشروطه خواهان نخستین انجمن ملی را با نام «انجمن مقدس ملی اصفهان» به همراهی گروهی از علما و بزرگان از جمله سید حسن مدرس تشکیل داد.

4-حاج علیقلی خان بختیاری معروف به سردار اسعددر سال 1247 ه.ق در چهارمحال و بختیاری متولد شد،سردار اسعد در دوران محمدعلی شاه در اروپا بود، با توجه به سفرهای متعدد به اروپا به اصول دموکراسی و نهادهای مدنی آشنا گشت و در استبداد صغیر با توجه به درخواست های مکرر روشنفکران به ایران برگشت.و با دوهزار سوار بختیاری بعد از فتح اصفهانی با اردوی سپهدار تنکابنی روز جمعه 27 جمادی بالاخر1327 وارد تهران شدند و قوای قزاق را شکست دادند.

از سران جنبش مشروطه ،علیقلی خان سردار اسعد تنها کسی است که تحصیلات آکادمیک داشت و مورد تایید نخبگان بود. علي‌قلي‌خان تا استقرار مشروطيت در تهران بود و پس از جلوس محمدعلي‌شاه به پاریس رفت. و پس از به توپ بستن مجلس دوباره به وطن بازگشت،هنگام برگشت از پاریس چندین مدرسه مدرن در چهارمحال و بختیاری بنا کردو به کمک افسران سوئدي، اولین ژاندارمري ايران را تأسيس نمود.بیشترین خواسته اش حکومت مردم سالاری و  آزادی های سیاسی و اجتماعی بود.[برخی از آثار قلمی و ترجمه های سردار اسعد به قرار ذیل است:تاریخ بختیاری(به کمک عبدالحسین سپهر)/تاریخ حمیدی،داستان تاریخی درباره سلطان عبدالحمید ،پادشاه عثمانی ،نوشته پیرکیارد/دختر فرعون،الکساندر دوما،تاریخ انتشار1324ق./1906م/عشقپاریس،الکساندردوما،1322ق./1904م/غاده الانگلیس(بولینا)جرجی زیدان،1321ق/1903م/هرمس مصری(1322ق./1904م)]

5- تاریخ نخبه کشی در  بختیاری  و خاندان سردار اسعد ریشه ی دیرینه دارد؛ حسینقلی خان فرزند جعفرقلی خان دورکی هفت لنگ که در دوران سلطنت محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار برای مدت مدیدی با چارلنگ و هفت لنگ متحد ساخت.ناصرالدین شاه خلعت ایلخانی گری را برای حسینقلی خان فرستاد. ولی بعد از مدتی از قدرت و نفوذ او ترسید و طرح توطئه ریخت، ایلخانی سال1299ه.ق به دست مسعود میرزا ظل السلطان پسرناصرالدین شاه حکمران اصفهان به قتل رسید و پس از آن دو پسرش اسفنديارخان و علي‌قلي‌خان را نيز زنداني کرد.

همچنین جعفرقلی خان سردار بهادر (1313-1258ق) پسر علیقلی خان سردار اسعد وزیر جنگ وقت مورد بی مهری رضاشاه قرار گرفت و به علت مسمومیت در زندان در گذشت.

6- بختیاری قبل از مشروطه هم با حاکمیت و حکومت های مرکزی در تضاد و مبارزه بودند، مقابله ابدال خان با آغامحمدخان قاجار،مبارزه اسدخان بهداروند(اسدخان شیرکُش)با فتحعلی شاه، مبارزه محمدتقی خان چارلنگ با محمدشاه قاجار...

-----------------------------------
منابع و ماخذ:

ـ آهنجيده، اسفنديار. ايل بختياري و مشروطيت،نشر ذره بين اراك، چاپ اول1374

ـ سردار اسعد بختیاری،علیقلی خان،تاریخ بختیاری،نشر فرهنگ سرا،سال 1375

ـ دانشور علوی،نورالله،جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری،نشرآنزان،سال1377

ـ گارثویت،جن راف؛بختیاری در آینه تاریخ،ترجمه مهراب امیری،نشر سهند،سال 1373

ـ ملک زاده،مهدی،تاریخ مشروطیت ایران،7 جلد،نشر علمی،سال1371

* شاعر، منتقد و پژوهشگر فرهنگ مردم