مکانیسم ماشه مانند یک ضامن امنیتی معکوس طراحی شده است: هر چه اعتماد کمتر، احتمال کشیده شدن ضامن و شلیک بیشتر. از نظر فنی، این یک سازوکار بازگشت خودکار است که زمان و مسیر دور زدن آن بسیار کوتاه است.
در عرصه سیاسی داشتن چنین مکانیزمی با شرایط ذکر شده، یک اهرم فشاری است برای به هدف رسیدن در مذاکرات و وادار نمودن طرف مقابل به پذیرش خواسته های خود .
*پایگاه خبری عصرجهان؛ دکتر یوسف انصاری ، دانش آموخته رشته جغرافیای سیاسی (مقطع دکترا)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد/کارشناس ارشد فرمانداری گچساران*
*پیشزمینه:*
این روزها در فضای سیاسی کشور در خصوص مکانیسم ماشه زیاد شنیده می شود بر همین اساس تلاش شده است در این نوشتار بصورت خیلی خلاصه و گویا مطالبی جهت مطالعه علاقمندان طرح شود امید آن که مفید واقع گردد. «مکانیسم ماشه» اصطلاحی است که در متن برجام و ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل گنجانده شد. هدف ایجاد آن این بود که اگر یکی از طرفهای توافق احساس کند ایران به تعهدات هستهای خود عمل نکرده، بتواند فرایند بازگشت سریع تحریمهای بینالمللی را بدون نیاز به مذاکرات طولانی آغاز کند.
این سازوکار نتیجه بیاعتمادی ساختاری میان طرفها بود: غرب نگران خروج ایران از مسیر توافق بود، و ایران نگران اعمال خودسرانه و فشارهای سیاسی. هر دو طرف پذیرفتند که این سازوکار وجود داشته باشد، هرچند ایران آن را یک تهدید بالقوه میدانست.
*مراحل اجرایی مکانیسم بر اساس ضمیمه برجام و بندهای ۱۰ و ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱:*
۱. اعلام عدم پایبندی:
هر یک از طرفهای برجام (ایران، اتحادیه اروپا، آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) میتواند «ادعای پایبند نبودن اساسی» طرف دیگر را به کمیسیون مشترک برجام ارائه دهد.
۲. مذاکرات کمیسیون مشترک
- کمیسیون ۱۵ روز فرصت دارد موضوع را بررسی کند.
- این مهلت میتواند با توافق طرفها تمدید شود.
- اگر حل نشود، موضوع به سطح وزیران خارجه میرود (مهلت ۱۵ روز دیگر).
۳. هیأت مشورتی
در صورت ادامه اختلاف، یک هیأت سهنفره (یک نماینده از طرف شاکی، یک نماینده از طرف متهم، و یک نفر مستقل) تشکیل میشود تا ظرف ۱۵ روز نظر غیرالزامآور ارائه دهد.
۴. مرحله نهایی: شورای امنیت
اگر اختلاف همچنان باقی ماند، طرف شاکی میتواند موضوع را به شورای امنیت ببرد.
اینجاست که کل مکانیسم ماشه فعال میشود
- دبیرکل سازمان ملل باید ظرف ۳۰ روز پیشنویس قطعنامهای برای «تمدید لغو تحریمها» ارائه کند.
- اگر این قطعنامه به هر دلیل تصویب نشود(مثلاً حتی یک رأی وتو)، به طور خودکارهمه تحریمهای قبلی شورای امنیت بازمیگردند.
*چرا این بخش خاص است؟*
در فرآیند عادی شورای امنیت، برای اعمال تحریمها نیاز به قطعنامه جدید است که ممکن است با وتو متوقف شود.
اما در مکانیسم ماشه، منطق برعکس است
- برای ادامه تعلیق تحریمها باید قطعنامه تصویب شود.
- حتی یک عضو دائم مخالف (با حق وتو) کافی است تا تحریمها خودبهخود بازگردند
*پیامدهای فعالسازی*
1. بازگشت تحریمهای سازمان ملل:شامل تحریمهای تسلیحاتی، محدودیتهای سفر، مسدود شدن داراییها و محدودیتهای فناوری هستهای.
2. پیامدهای زنجیرهای: تحریمهای آمریکا و اتحادیه اروپا دوباره فعال یا تشدید میشوند.
3. ثر بازدارندگی: استفاده از این مکانیسم ابزار فشار و تهدید دائمی در روابط دیپلماتیک شده است.
*نمونه تاریخی*
در سال ۲۰۲۰، ایالات متحده (پس از خروج از برجام) تلاش کرد مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال کند. اما اکثریت اعضای شورای امنیت این اقدام را فاقد وجاهت حقوقی دانستند، چون آمریکا دیگر عضو برجام نبود. با این وجود، واشنگتن به طور یکجانبه اعلام کرد تحریمها بازگشتهاند، هرچند این ادعا از نظر بینالمللی رسمیت پیدا نکرد.
*جمعبندی:*
مکانیسم ماشه مانند یک ضامن امنیتی معکوس طراحی شده است: هر چه اعتماد کمتر، احتمال کشیده شدن ضامن و شلیک بیشتر. از نظر فنی، این یک سازوکار بازگشت خودکار است که زمان و مسیر دور زدن آن بسیار کوتاه است.
در عرصه سیاسی داشتن چنین مکانیزمی با شرایط ذکر شده، یک اهرم فشاری است برای به هدف رسیدن در مذاکرات و وادار نمودن طرف مقابل به پذیرش خواسته های خود .